ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

آموزش قرآن در عصر پيامبر خدا (ص)

ص: 10

ص: 11

مضامين در آن سوره ها درك آنها آسان بود و از اين گذشته مخاطبان اين آيات، قوم عرب و آشناى به زبان قرآن بودند و براى فهم آن آيات و به ويژه اخطارها و انذارهاى قرآن مشكلى احساس نمى كردند. به عنوان مثال در كتب تاريخى و نيز تفاسير قرآن آمده است (1) 3 كه: در نوبتى وليد بن مغيره كه از سران مشركان در مكه بود براى استماع قرآن به رسول خدا صلى الله عليه و آله نزديك شد، در آن هنگام رسول خدا صلى الله عليه و آله به تلاوت سوره مؤمن يا غافر مشغول بود، وليد به شدت تحت تأثير قرار گرفت و بدون مراجعه به سوى قوم خود، به خانه خود مراجعت نمود، به طورى كه دوستان او تصور كردند كه وى به اسلام گرائيده است. اما او پس از مدتى بررسى و ارزيابى ادعا كرد كه قرآن كلام بشر است لكن جنبه اى سحرآميز دارد و اين جريان در اوائل سوره مدّثّر نقل شده است. (2) 4 عده زيادى از مشركان پس از شنيدن آيات قرآنى تحت تأثير قرار گرفتند و اسلام را پذيرا شدند كه از جمله آنان مى توان از جُبَيْرِبْنِ مُطْعَم، طُفَيْلِ بْنِ عَمْروالدّوسى و عمربن خطّاب (3) 5 نام برد. لذا سران قريش كه از اين موضوع بيمناك

ص: 12

شده بودند، پس از مدتى استماع قرآن را تحريم كردند (1) 6 و حتى مانع نماز خواندن رسول خدا صلى الله عليه و آله در مسجدالحرام و يا اسماع قرآن توسط او شدند. و آيه: «أَ رَأَيْتَ الَّذِي يَنْهى عَبْداً إِذا صَلَّى» كه در مذمّت ابوجهل نازل شده است (2) 7، ناظر به همان ايجاد مزاحمت قريش در مقابل پيامبر صلى الله عليه و آله است. لكن از آنجا كه اقدام رسول خدا صلى الله عليه و آله در اسماع قرآن، اقدامى موفق و موثّر بود، خداى تبارك و تعالى در آيات بسيارى- از جمله آيات پايانى سوره علق (3) 8- حضرتش را به استقامت در مقابل مشركان و ادامه كار توصيه فرمود.

ص: 13

مُقْرى گفته مى شود و اين تعبير با اصطلاح قارى تفاوت دارد. شيوه رسول خدا صلى الله عليه و آله در مقابل مؤمنان اقراء قرآن بود كه طبعاً با اسماع قرآن تفاوت دارد. اما از آنجا كه مخاطبان رسول خدا صلى الله عليه و آله عرب زبان بودند و در يادگيرى عبارات قرآن مشكل چندانى نداشتند، رسول خدا صلى الله عليه و آله در مسير اقراء قرآن حقايقى از مفاهيم قرآن را نيز به آنان منتقل مى ساخت، ضرورت اين كار از آنجا بود كه مؤمنان پس از وارد شدن به دايره مسلمانى، نيازمند آموزش احكام دينى بودند امّا آيات قرآنى فاقد جزئيات احكام و مقرّرات دينى بود.

از اين رو رسول خدا صلى الله عليه و آله گاه با توضيحات خود و گاه نيز به شكل عملى مؤمنان را در جريان جزئيات احكام و شرايع دينى قرار مى داد. و به تدريج با تفسير بسيارى از آيات قرآن آشنا مى فرمود.

رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله در مكّه از محدوديت فراوانى در آموزش قرآن به مؤمنان برخوردار بود و غالباً كار آن حضرت در مراكزى سرّى و به دور از چشم مشركان صورت مى پذيرفت كه يكى از اين مراكز خانه ارقم بن ابى ارقم واقع در كوه صفا بوده است. (1) 10 اما پس از هجرت

ص: 14

رسول خدا صلى الله عليه و آله به مدينه، مسجد پيامبر مركز تعليم و تعلّم قرآن قرار گرفت و علاوه بر آن حضرت- كه در رأس معلّمان قرآن قرار داشت- عدّه اى از اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله از جمله عبادةبن صامت، عبداللَّه بن مسعود، مُعاذبن جبل، ابى بن كعب انصارى در كار آموزش قرآن به نو مسلمانان وارد شدند.

عبادةبن صامت گويد: «وقتى يكى از مهاجران به مدينه وارد مى شد، پيامبر او را به يكى از ما (معلّمان قرآن) مى سپرد تا قرآن را به او بياموزد. از اين رو همواره در مسجد رسول خدا صلى الله عليه و آله صداى مردم به تلاوت قرآن بر پا بود. و در نوبتى رسول گرامى صلى الله عليه و آله توصيه كرد كه قاريان آرامتر به تلاوت قرآن بپردازند تا صداها در يكديگر تداخل نكند». (1) 11 مطلب مهم در نحوه آموزش قرآن در اين دوره، همان انتقال مفاهيم قرآنى به شاگرد و متعلّم بود. گويا رسول خدا صلى الله عليه و آله در اين جهت برنامه مشخّصى داشته است.

زيرا يكى از اساتيد قرائت در عصر تابعين- يعنى ابوعبدالرحمن سُلَمى- مى گويد: «معلّمان ما يعنى عثمان، ابن مسعود و ابىّ بن كعب به ما خاطر نشان ساختند كه:

رسول خدا صلى الله عليه و آله قرآن را به صورت ده آيه ده آيه به اصحاب خود تعليم مى فرمود. و اصحاب از هيچ ده آيه اى

ص: 15

نمى گذشتند تا آنكه مسائل علمى و احكام عملى آن آيات را ياد بگيرند. به اين ترتيب ما (صحابه) همه قرآن و احكام عملى آن را فرا گرفتيم». (1) 12 ازا ين سخن معلوم مى شود كه اقراء قرآن در عصر رسول خدا صلى الله عليه و آله به معناى آموزش عبارات و مفاهيم قرآن به صورت توأمان بود و در سايه نظارت رسول خدا صلى الله عليه و آله عدّه اى از صحابه به درجات بالايى از نظر درك فقهى يا دانش تفسير نائل شدند به طورى كه همين عدّه توانستند به عنوان معلّمان قرآن و مبلّغان دينى به نواحى مختلف گسيل شوند.

ص: 16

فرمود. و با توجّه به آنكه فراگيرى قرآن در آن دوره از فهم قرآن و تدبّر در آيات آن جدا نبود، ارزش و معناى حديث فوق بهتر دانسته مى شود.

علاوه بر آن رسول خدا صلى الله عليه و آله با فرمودن: «بهترين شما كسى است كه قرآن را ياد گرفته و به ديگران بياموزد». (1) 15 عملًا همه مسلمانان را در مسير آموختن قرآن و يا آموزش آن به ديگران قرار داد. آن حضرت تقدّم حافظ و قارى قرآن را بر ديگران خصوصاً در احراز امامت جماعت مورد تصريح قرار داد و به عنوان يك اصل خطاب به مؤمنان فرمود: «يَؤُمُّكم أَقرَؤُكُمْ». (2) 16 يعنى: به هنگام نماز آن كس از شما امام جماعت شود كه دانش قرآنى بيشترى دارد. علاوه بر آن در مديريت ها و مسؤوليت هاى اجتماعى، آگاهى به قرآن و تسلّط افراد را در اين زمينه، ملاك انتخاب آنان به مناصبى چون امارت و فرماندهى قرار داد. در اين باره در تفسير ابن كثير آمده است:

«روزى رسول خدا صلى الله عليه و آله گروهى را عازم مأموريتى ساخت. قبل از روانه شدن اين عدّه رسول خدا صلى الله عليه و آله از تك تك افراد سؤال كرد كه چه ميزان از قرآن در خاطر دارند.

در اين ميان به جوانى برخورد نمود كه از كم سن و سالترين آن گروه بود. رسول خدا صلى الله عليه و آله از وى پرسيد كه چه ميزان از

ص: 17

قرآن را در خاطر دارد. او در پاسخ گفت كه فلان سوره و نيز سوره بقره را در خاطر دارد. رسول گرامى صلى الله عليه و آله با تعجب سؤال كرد آيا سوره بقره را در خاطر دارى؟! وى گفت:

آرى. در اينجا پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: تو با اين گروه برو كه امير و فرمانده ايشانى». (1) 17 به همين ترتيب رسول گرامى صلى الله عليه و آله نه تنها منزلت حافظ و قارى را در دنيا مورد تأكيد قرار داد، كه درباره منزلت معنوى آنان در قيامت نيز سخنان مهمى ايراد فرمود. از جمله اين سخن معروف است كه: «در روز قيامت به حافظ و قارى قرآن گفته مى شود كه: قرآن را بخوان و از خداوند درجه بگير. زيرا مقام تو در بهشت معادل آخرين آيه اى است كه در خاطر داشته و تلاوت مى كنى». (2) 18

ص: 18

خاصّى در روش تفسيرى پيامبر صلى الله عليه و آله است كه در اينجا به برخى از آن موارد اشاره مى گردد:

ص: 19

شما هم فرزندان خود را، ما زنان خود را فرا خوانيم، شما هم زنان خويش را، ما از نفوس خويش دعوت كنيم، شما هم نفوس خود را، آنگاه مباهله مى كنيم (يعنى با دعا و نفرين، بر ضد يكديگر اقدام مى كنيم) و در اين مباهله لعنت خدا را بر دروغگويان قرار مى دهيم». (1) 20 رسول خدا صلى الله عليه و آله در اجراى اين آيه، همراه با على، فاطمه، حسن و حسين عليهم السلام پا به محل مباهله گذاشت (2) 21 و با اين كار خود به همگان فهماند كه در آيه مباهله حسن و حسين عليهما السلام مصداق «ابناءنا»، فاطمه زهرا عليها السلام مصداق «نساءنا» و على عليه السلام مصداق «انفسنا» مى باشند. چنان كه در جريان نزول آيه تطهير نيز حضرت به همين شيوه عمل فرمود.

ص: 20

الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ» فرمود: مراد از «الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ» يهود و مراد از «الضَّالِّينَ» نصارى هستند. (1) 22 ب- حضرت پيامبر صلى الله عليه و آله در آيه: «وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطاً» (2) 23 فرمود: وسطاً يعنى عدلًا (3) 24 و منظور آن است كه خداوند شما را امّتى معتدل و ميانه قرار داد.

ج- امام صادق عليه السلام مى فرمايد: چون آيه «أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُوْلِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ ...» (4) 25 نازل گرديد، رسول خدا صلى الله عليه و آله در توضيح آن فرمود: «هر مؤمنى كه من سرپرست و مولاى اويم على عليه السلام مولا و سرپرست اوست».

و نيز آن حضرت فرمود: «به شما مؤمنان سفارش مى كنم كه از كتاب خدا و خاندان من جدا مشويد؛ كه من از خدا درخواست كردم تا ميان قرآن و خاندانم جدايى ميفكند تا در قيامت كه بر من ملحق مى شوند». (5) 26 د- سيوطى در روايتى نقل كرده است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در تفسير: «فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ» (6) 27 فرمود: در اين آيه خداوند مى فرمايد:

«فَاذْكُروني يَا مَعْشَرَ العِبادِ بِطَاعَتِي

ص: 21

أَذْكُركُم بِمَغفِرتي» (1) 28؛

يعنى: «اى بندگان من با فرمانبردارى خود مرا ياد كنيد تا با آمرزش خويش شما را ياد كنم.»

ص: 22

إِلَيْهِ سَبِيلًا ...» (1) 32- يعنى: و براى خدا بر (گردن) مردم است كه آهنگ خانه (خدا) كنند و در حدّ امكان راهى به اين خانه باز كنند- شخصى از رسول خدا صلى الله عليه و آله سؤال كرد: مراد از راه سبيل در آيه چيست؟ و پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود:

«الزّادُ والرّاحِلَةُ». (2) 33

يعنى سبيل عبارت از داشتن توشه و مركب سوارى است.

و به همين ترتيب است سؤالات ديگر و پاسخ هاى آن حضرت كه در كتب تفسير روايى درج شده است. اين شيوه در طول دوران رسالت ادامه يافت. و برخى از دانشمندان معتقدند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله از دنيا نرفت مگر آنكه تمام قرآن را براى اصحاب خود تبيين فرمود. (3) 34 و نكته مهم آنكه بسيارى از اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله موفّق شدند كه علاوه بر ثبت آيات قرآن، توضيحات تفسيرى رسول خدا صلى الله عليه و آله را نيز در حاشيه مصاحف خود درج كنند و اين توضيحات تا عصر خلفاى اوّليه كم و بيش وجود داشت؛ ولى در اين دوره به تدريج از بين رفت و به

ص: 23

فراموشى كشيده شد.

ص: 24

پيامبر صلى الله عليه و آله چنان بود كه چون از حضرتش سؤال مى كردم به من پاسخ مى گفت و چون ساكت مى شدم او ابتدا به سخن مى كرد». (1) 37 مفسر بزرگ اسلام، طبرسى، در تفسير آيه: «وَتَعِيَهَا أُذُنٌ وَاعِيَةٌ ...» (2) 38- يعنى: تا اين سرگذشت ها را گوش هاى گيرنده و شنوا به خاطر سپارد- مى نويسد:

مصداق گوش هاى شنوا على عليه السلام است. و سپس از قول آن حضرت مى نويسد: «چون اين آيه نازل گشت پيامبر صلى الله عليه و آله به من فرمود: از خدا خواسته ام كه تو را داراى گوش هاى شنوا گرداند و به بركت دعاى پيامبر صلى الله عليه و آله هرگز مطلبى را كه از آن حضرت شنيده بودم، از خاطر نبردم». (3) 39 على عليه السلام در طول حيات خود به كرّات از نسبت معلّمى رسول خدا صلى الله عليه و آله و شاگردى خود در محضر آن بزرگوار سخن به ميان آورد. به عنوان مثال در نهج البلاغه آمده است: روزى على عليه السلام به پيشگويى حوادثى از آينده مبادرت ورزيد به طورى كه اصحاب آن حضرت دچار شگفتى شدند. در اين هنگام يكى از حاضران پرسيد: اى اميرمؤمنان، آيا علم غيب داريد؟ حضرت با خنده و تبسّم

ص: 25

به آن شخص كه از طايفه بنى كِلاب بود فرمود: «آنچه من مى دانم مصداق علوم غيبى نيست، بلكه دانشى است كه از عالِمى چون رسول خدا صلى الله عليه و آله فرا گرفته ام ...». (1) 40 با توجه به اين مرتبه علمى، على عليه السلام بارها خطاب به مردم فرمود:

«سَلُوني قَبْل أَن تَفْقِدُوني». (2) 41

يعنى:

قبل از آنكه مرا از دست دهيد سؤالات خود را بپرسيد. و در خصوص دانش قرآنى خود فرمود: «از كتاب خدا از من پرسش كنيد. به خدا سوگند كه آيه اى نيست مگر آنكه مى دانم كه در شب نازل شده يا در روز. در دشت نازل شده يا در كوه». (3) 42 و صحابى بزرگ، عبداللَّه بن مسعود درباره دانش على عليه السلام گفت: «قرآن بر هفت وجه نازل شد. و هر يك از اين وجوه ظاهرى دارد و باطنى. و ظاهر و باطن قرآن همه نزد على عليه السلام است». (4) 43 به هر حال اين مقام علمى- درباره على عليه السلام كه اعتراف همه صحابه را برانگيخت، به خودى خود دليلى است كه پس از وفات رسول خدا صلى الله عليه و آله على عليه السلام به عنوان شايسته ترين فرد، مورد رجوع جامعه قرار گيرد.

ص: 26

امّا آنچه هنوز درباره مقامات اهل بيت عليهم السلام قابل توجّه تر است، موضوع حديث ثقلين و شؤونى است كه در اين حديث شريف براى اهل بيت رسول خدا صلى الله عليه و آله اثبات مى گردد.

ص: 27

قيامت است و نتايج ارزشمندى در پى بردن به شؤون اهل بيت دارد كه در اينجا به برخى از آنها اشاره مى گردد.

1- قرآن و اهل بيت عليهم السلام ارتباط محكمى با يكديگر دارند كه اين ارتباط تا روز قيامت باقى است.

2- با توجه به اين ارتباط، رسول خدا صلى الله عليه و آله هدايت و نجات مسلمانان را در تمسّك دو جانبه به قرآن و اهل بيت عليهم السلام تضمين فرمود.

3- تمسّك يك جانبه به قرآن و اعراض از اهل بيت عليهم السلام نوعى تخلّف به شمار رفته و موجب ضلالت و گمراهى است.

4- لازمه تمسّك به اهل بيت عليهم السلام، مراجعه مسلمانان به آنان و پذيرش رهنمودها و دستورات آنهاست.

5- قول و فعل اهل بيت رسول خدا صلى الله عليه و آله همانند آيات قرآن حجّت و سند است. چرا كه در تمسّك به آنان هدايت مسلمانان تضمين شده است.

6- اهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله از هر گناه و اشتباهى معصومند.

زيرا لازمه حجّيت قول و فعل آنان، برخوردارى ايشان از مقام عصمت است.

روشن است كه نتايج ذكر شده به دو مطلب مهم و اساسى بازگشت پيدا مى كند و آن وجود صفات علم و عصمت در شخصيت اهل بيت عليهم السلام است، اين دو صفت همان ويژگى هايى است كه خداوند متعال نيز در آيات

ص: 28

قرآن (از جمله آيه 33 سوره احزاب و آيه 78 سوره واقعه) آن را مورد تصريح قرار داده است.

و نيز به دليل همين دو ويژگى است كه هر مسلمانى را مكلّف به پيروى از اهل بيت عليهم السلام مى گرداند.

رسول خدا صلى الله عليه و آله در باب مقام علمى اهل بيت خود فرمود:

«لَا تُعَلّموهُم فَهُم اعْلَمُ مِنكُم»؛ (1) 45

يعنى: «به آنان چيزى ياد مدهيد؛ كه از شما داناترند.» و در باب عصمت و طهارت آنان نيز اظهار داشت: «بدانيد كه خاندان من شما را از راه حق به در نمى برند و به راه ضلالت نمى كشانند». (2) 46

ص: 29

اينجا عمر گفت: بيمارى بر پيامبر صلى الله عليه و آله غلبه كرده است. و كتاب خدا نزد ماست كه همان براى ما كافى است. امّا حاضران در اين باره به اختلاف پرداختند و سروصدا بالا گرفت تا جايى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: از كنار بستر من برخيزيد كه نزاع در نزد من جايز نيست». (1) 47 علامه مجلسى در كتاب بحارالانوار پس از نقل چند حديث در اين زمينه مى نويسد: «جريان كاغذ و قلم خواستن رسول خدا صلى الله عليه و آله و جلوگيرى عمر از آوردن آن، مطلب قطعى و مسلّمى است كه بخارى و مسلم و محدّثان ديگر اهل سنّت در صحاح خود نقل كرده اند». (2) 48 و اضافه مى شود كه بخارى در چند موضع از كتاب خود به درج آن اقدام كرده است.

اينكه رسول خدا صلى الله عليه و آله در صدد نوشتن چه چيزى بود، فعلًا مورد نظر نمى باشد، آنچه مهم است آنكه عمربن خطّاب با گفتن:

«حَسْبُنَا كِتَاب اللَّه»

مانع نوشته شدن وصيّت پيامبر صلى الله عليه و آله گرديد و چون در ضمن اين كار به پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نسبت هذيان و غلبه بيمارى داد، آن حضرت از تصميم خود مبنى برنوشتن وصيّت خوددارى ورزيد. زيرا به فرض مكتوب شدن وصيّت پيامبر صلى الله عليه و آله مخالفان

ص: 30

مى توانستند با نسبت دادن هذيان، وصيّت آن حضرت را از اعتبار خارج سازند.

در اين موقعيت بود كه رسول خدا صلى الله عليه و آله چشم از جهان فرو بست و در شرايطى كه على عليه السلام بر بالين پيامبر صلى الله عليه و آله حضور داشت و مقدمات كفن و دفن آن حضرت را فراهم مى ساخت، جمعى از اصحاب در محلّى به نام سقيفه بنى ساعده گرد آمدند و پس از مذاكراتى چند، ابوبكر را به عنوان خليفه برگزيدند. و به اين صورت بود كه عليرغم سفارش هاى مكرّر رسول خدا صلى الله عليه و آله نسبت به جانشينى على عليه السلام آن حضرت از صحنه سياسى جامعه به دور ماند.

ص: 31

پس از وفات رسول خدا صلى الله عليه و آله، نقل و نگارش احاديث آن بزرگوار ابتدا دچار محدوديت و سپس مورد ممنوعيت قرار گرفت. قراين اين مطلب بيش از آن است كه بتوان در اين حقيقت تاريخى به ترديد پرداخت و دانشمندان اسلامى- از شيعه و سنّى- در كتاب هاى تاريخى و روايى خود نوعاً به درج شواهد اين مطلب اقدام كرده اند. به عنوان مثال شمس الدين ذهبى در كتاب تذكرةالحفّاظ اقدام ابوبكر را در نهى مسلمانان از نقل حديث رسول خدا صلى الله عليه و آله و به دنبال آن از بين بردن تعدادى از روايات پيامبر صلى الله عليه و آله- كه خود جمع كرده بود- نقل كرده است. (1) 49 ذهبى همچنين درباره اقدامات خليفه دوم در جلوگيرى از نقل حديث پيامبر صلى الله عليه و آله نمونه اى را به شرح زير گزارش كرده است: «قرظةبن كعب گويد: آنگاه كه عمر ما را- به عنوان والى و فرماندار- به عراق گسيل داشت، تا خارج از مدينه مشايعت كرد. و سپس گفت: مى دانيد چرا تا به اين مكان به همراهى شما آمدم؟ گفتيم: حتماً به جهت احترام و تكريم آمده اى. او گفت: علاوه بر آن مى خواستم مطلبى با شما در ميان گذارم؛ و آن اين كه شما به شهرى عزيمت مى كنيد كه طنين قرآن مردمش همچون صداى زنبوران به

ص: 32

گوش مى رسد. مبادا با نقل حديث پيامبر صلى الله عليه و آله آنان را از قرآن بازداريد! نقل حديث را كم كنيد. و من در ثواب اين كار با شما شريكم». ذهبى سپس نوشته است: «چون قرظه به عراق رسيد مردم به او گفتند: حديثى براى ما نقل كن، امّا قرظه گفت: عمر ما را از اين كار نهى كرده است». (1) 50

لازم به ذكر است كه پيشگامان نقل و نگارش حديث جهت توجيه كار خود براى مردم دلايلى ذكر مى نمودند كه در كتب تاريخى آمده است. مثل آنكه مى گفتند: «نقل حديث پيامبر عامل شيوع اختلاف است» يا «نقل حديث مردم را از تلاوت قرآن بازداشته و عامل انزواى كتاب خدا مى شود». يا آنكه: «با وجود كتاب خدا ما را نيازى به حديث نيست». امّا در جاى خود ثابت شده است كه علل ياد شده نمى تواند توجيه گر اصلى سياست جلوگيرى از نقل حديث باشد، بلكه ممنوعيت نقل حديث در درجه نخست اقدامى سياسى و گامى در جهت كتمان فضايل اميرالمؤمنين على عليه السلام و اهل بيت آن حضرت بود. (2) 51 و اين سياست به خصوص در دوره خلافت معاويه با شدّت دنبال گرديد و در نتيجه بسيارى از روايات پيامبر صلى الله عليه و آله كه درباره

ص: 33

على و اهل بيت او وارد شده بود از بين رفت و متقابلًا رواياتى در مذمّت على عليه السلام و خاندان او جعل و منتشر گرديد. (1) 52 و به طورى كه در تاريخ آمده است اين و ضعيت همچنان ادامه يافت تا آنكه در پايان قرن نخست هجرى، با به خلافت رسيدن عمربن عبدالعزيز، سياست منع نقل و كتابت حديث لغو گرديد. (2) 53

ص: 34

زمين مرا در برگيرد اگر درباره كتاب خدا چيزى را كه ندانم بر زبان آرم؟». (1) 55 پس از درگذشت ابوبكر، موضوع خوددارى از تفسير از بعد وسيعترى در بين صحابه برخوردار گشت و به تدريج به عنوان سياستى از ناحيه خلفاى وقت مورد توجه قرار گرفت. طبرى در تاريخ خود آورده است كه: عمر در دوران خلافت خود همواره به واليان خود سفارش مى كرد كه در مناطق تحت فرمان خويش از نقل حديث و تفسير قرآن بپرهيزند. (2) 56 علاوه بر آن خليفه دوم با كسانى كه در زمينه قرآن به بحث و تحقيق مى پرداختند شخصاً برخورد كرده و در مواردى آنان را به مجازات مى رساند.

معروف ترين حادثه اى كه تاريخ در اين زمينه ثبت كرده است جريان برخورد خليفه دوم با صبيغ بن عسل تميمى است. در اين زمينه از قول سليمان بن يسار، چنين نقل شده است: «مردى به نام صبيغ وارد مدينه شد و در زمينه متشابهات قرآن از اصحاب رسول خدا صلى الله عليه و آله سؤالاتى به عمل آورد. عمر به دنبال او فرستاد، در حالى كه قبلًا دو شاخه تر از درخت خرما آماده كرده بود. وقتى آمد به او گفت: تو كيستى؟ او گفت: من بنده خدا صبيغ هستم. عمر

ص: 35

يكى از چوب ها را برداشت و گفت: من هم بنده خدا عمر هستم. آنگاه چنان بر سر و صورت وى زد تا خون از او جارى شد. صبيغ گفت: اى امير مؤمنان، بس است! آنچه در سرم بود از خاطر برفت». بنا به روايات ديگرى كه در اين زمينه در كتب تفسير و تاريخ وجود دارد، عمر تا سه نوبت به تنبيه صبيغ ادامه داد و سپس به او اجازه داد تا به وطن خود يعنى عراق مراجعت كند امّا در همان حال به عامل خود ابوموسى اشعرى نوشت كه هيچ يك از مسلمانان حق نشست و برخاست با صبيغ را ندارند. (1) 57 ناگفته نماند كه از نظر محققان شيعه خوددارى و بلكه جلوگيرى از تفسير قرآن، اقدامى شبيه به جلوگيرى از نقل حديث بوده و هدفى جز آن در بر نداشت. زيرا چنان كه روشن است آيات فراوانى در فضيلت اهل بيت رسول خدا صلى الله عليه و آله نازل شده كه بحث از آنها آن هم با تكيه بر روايات نبوى- از جهت سياستمداران وقت اقدامى مصلحت آميز نبود و چه بسا موقعيت آنان را نيز با خطرهايى مواجه مى ساخت. از اين رو چنانكه گفته شد، در اين دوره مردم صرفاً به تلاوت قرآن و ختم مكرر آن تشويق شده و از تدبر و شناخت بسيارى از مفاهيم قرآنى به دور افتادند. امّا به طورى كه خواهد آمد، پس از مدتى

ص: 36

وضعيت ديگرى جايگزين اين شرايط گشت.

ص: 37

مفاهيم واژه هاى قرآن غالباً به سراغ اشعار و ضرب المثل هاى عرب مى رفتند و با تكيه بر اين گونه شواهد حقايق قرآن را بررسى مى كردند. آنهاهمچنين جهت پى بردن به تفاصيل سرگذشت هايى كه در قرآن به اجمال وارد شده است به توضيحات برخى از علماى اهل كتاب كه به كسوت مسلمانى در آمده بودند مراجعه مى كردند و به اين ترتيب به تدريج جريانى مشهور به اسرائيليات وارد حوزه تفسير و حديث گشت و فرهنگ اسلامى را آلوده ساخت. (1) 60 با توجه به محدوديتى كه در باب نقل و نگارش حديث پيامبر صلى الله عليه و آله به وجود آمده بود، در اين دوره معلّمان قرآن و فقهاى صحابه به تدريج به استفاده از رأى و دانش شخصى در مسير تفسير قرآن يا صدور فتاواى دينى متمايل شدند. و پس از مدتى جواز استفاده از رأى به صورت دستورالعملى از ناحيه خلفا صادر گرديد. در اين مورد در منابع حديثى اهل سنت، رواياتى وارد شده كه از آنها استفاده مى شود: ابوبكر، عمر، ابن عباس و ابن مسعود هر گاه در برابر مسأله اى قرار

ص: 38

مى گرفتند، نخست به قرآن و سنّت رسول خدا صلى الله عليه و آله نظر مى افكندند و در صورتى كه پاسخ خود را در آن دو منبع پيدا نمى كردند، از رأى و نظر خود در پاسخگويى استفاده مى كردند. مثلا در سنن دارمى دستورالعملى از ناحيه خليفه دوم خطاب به شريح قاضى آمده است كه شرح آن چنين است: «اگر مسأله يا قضاوتى به نزد تو آوردند كه درباره آن حكمى در كتاب خدا وجود دارد براساس كتاب خدا حكم كن. اگر در كتاب خدا پاسخى نيافتى، به سنّت رسول خدا صلى الله عليه و آله توجه كن و براساس آن حكم نما. اگر در سنّت رسول خدا صلى الله عليه و آله نيز جوابى نيافتى، بنگر كه مردم (صحابه) در آن مسأله چه نظرى دارند و تو نيز همان گونه حكم نما. امّا اگر در برابر مسأله اى قرار گرفتى كه در كتاب خدا و سنّت رسول خدا صلى الله عليه و آله و فتاواى قبل از تو اشاره اى نسبت به آن وجود ندارد، يكى از دو روش را در پيش گير: يا آنكه به رأى خود اجتهاد كرده و صدور حكم را به تأخير ميفكن. و يا اگر خواستى از اعلام رأى خوددارى كن (تا دستورى از مركز صادر شود)». (1) 61 مطابق قراين معتبر تاريخى، از اواخر دوران صحابه استفاده از رأى در تفسير قرآن و يا صدور فتاواى دينى، در بين مردم شايع گرديد و با گذشت زمان به حجم آن افزوده

ص: 39

شد؛ به طورى كه در پايان قرن نخست كه مقارن با شروع امامت صادقين عليهما السلام است، رأى به عنوان يكى از مبانى استنباط احكام الهى در بين اهل سنّت به رسميت شناخته شد. در اين زمان جريان وسيعى در عراق به وجود آمد كه اصطلاحاً به جريان رأى و قياس مشهور است. با توجه به اين جريان به تدريج براى عده اى از فقها و مفسران اهل سنّت اين مطلب مسلم گشت كه حقايق متعددى وجود دارد كه درباره آن اصل و ريشه اى در كتاب خدا يا سنّت نبوى ديده نمى شود و در نتيجه آنان مجازند كه با استفاده از رأى خود درباره آن حقايق به اظهار نظر بپردازند و نتيجه اين تفكر ظهور تفسيرهاى مختلف از يك آيه قرآنى يا صدور فتاواى مختلف در يك مسأله شرعى بود كه در اين دوره به اوج خود رسيد.

ص: 40

حقيقتى نيست مگر آنكه ريشه اى در كتاب يا سنّت دارد هر چند كه گروهى به دليل ضعف دانش قادر به درك يا كشف آن نباشند. (1) 62 صادقين عليهما السلام همچنين در تحكيم موقعيت كتاب و سنّت اقدامات متعددى انجام دادند كه ذيلًا به مهمترين آن اشاره مى گردد:

ص: 41

گفتم: مسائلى مطرح مى شود كه پاسخ آن را در كتاب خدا نمى يابيم و سنتى (حديثى) درباره آن وجود ندارد كه در آن بنگريم. آيا مى توانيم فكر خود را به كار انداخته و پاسخ دهيم؟ ابوعبداللَّه عليه السلام گفت: «نه. باخبر باش كه اگر فتواى تو با حقيقت موافق باشد اجر و پاداشى نخواهى برد.

و اگر بر خطا باشد بر خداوند تبارك و تعالى دروغ بسته اى». (1) 64 در مورد روايات تذكر دو نكته ضرورى است:

الف- امامان شيعه عليهما السلام با اين تفكر مخالف بوده اند كه احياناً مسائلى وجود دارد كه درباره آنهااصلى در كتاب و سنّت وارد نشده است، به اين جهت امامان استفاده از رأى و قياس را رد كردند و همه جا توجه مردم را به كتاب خدا و سنّت پيامبر صلى الله عليه و آله معطوف نمودند، چنان كه امام صادق عليه السلام در روايتى فرمود: «هيچ امرى نيست كه مورد اختلاف دو نفر واقع شود مگر آنكه ريشه اى در كتاب خدا دارد امّا خردهاى معمولى آن را درك نمى كنند». (2) 65 ب- امامان شيعه عليهم السلام هرگز با تفكر صحيح درباره آيات قرآن مخالف نبودند، البته تفسير به معناى پرده برداشتن از مراد و مقصود صاحب سخن است و در مورد تفسير قرآن،

ص: 42

بر مفسر لازم است كه قبل از پرداختن به تفسير، همه قرائن داخلى و خارجى آيه مورد نظر را بررسى كند و از جمله سنن و رواياتى را كه از پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله و اهل بيت او رسيده، مورد بررسى و دقت قرار دهد و در نهايت با احتياط كامل معنايى كه از آيه به دست آورده است را بيان نمايد. در صورت بى توجهى به موارد ذكر شده، تفسير مصداقى از تفسير به رأى خواهد بود كه امرى مذموم و ناروا خواهد بود. در اين ميان مراجعه به روايات معصومان عليهما السلام در زمينه آيات الاحكام امرى لازم و ضرورى است. امّا در مورد آياتى كه براى تذكر و بيدارى دل هاى زنگار گرفته انسان ها و توجه دادن به آداب و اخلاق نيكوى انسانى نازل شده، از چنين بحثى مستثنى هستند، زيرا اينگونه آيات قابل نسخ و يا تخصيص نبوده و در همه زمان ها عموم مردم آنهارا فهميده و متذكر مى شوند.

ص: 43

آن هم به گونه افراطى بوده است. اينك به موارد زير توجه كنيد:

الف- امام باقر عليه السلام خطاب به قتاده- مفسر معروف اهل سنّت در عراق- گفت: اى قتاده به يقين قرآن را تنها كسى مى شناسد كه مخاطب آن باشد. سپس فرمود: به من رسيده است كه تو به تفسير قرآن مشغول شده اى. قتاده گفت:

آرى. امام فرمود: واى بر تو اى قتاده! اگر قرآن را از پيش خود تفسير مى كنى به يقين هلاك خواهى شد و ديگران را هم به هلاكت خواهى كشاند. و اگر قرآن را به نقل از ديگران تفسير كنى باز هم هلاك خواهى شد و ديگران را به هلاكت خواهى كشاند». (1) 66 ب- در قسمتى از روايت مفصلى كه شيخ صدوق در علل الشرايع آورده است، امام صادق عليه السلام در انتقاد از ابوحنيفه- كه در عراق به كار فتوا مشغول بود- مى فرمايد:

اى ابوحنيفه، آيا تو قرآن را آنچنان كه سزاوار شناختن آن است مى شناسى؟ آيا در قرآن ناسخ را از منسوخ باز مى شناسى؟ ابوحنيفه در پاسخ گفت: آرى. امّا امام عليه السلام فرمود: «اى ابوحنيفه، حقا كه ادعاى دانش مى كنى، امّا بدان كه چنين دانشى را خداوند جز در نزد اهل قرآن كه كتاب خدا بر ايشان نازل شده، قرار نداده است. آرى؛ چنين

ص: 44

دانشى جز در نزد ذريّه ويژه رسول خدا صلى الله عليه و آله نيست. و قطعاً خداوند دانش حرفى از كتاب خود را در اختيار تو قرار نداده است». و در دنباله روايت آمده است كه امام سؤالاتى از قرآن به ميان آورد كه ابوحنيفه از پاسخ آنهادرماند. (1) 67 ج- امام صادق عليه السلام در انتقاد از هرگونه تفسير به رأى فرمود: «آنكس كه قرآن را با رأى خود تفسير كند، به فرض كه درست و مطابق با واقع تفسير كند، اجر و پاداشى نخواهد برد. امّا اگر به خطا تفسير كند، او از مرز حق و حقيقت بيش از فاصله زمين و آسمان دور شده است». (2) 68

ص: 45

در روايات معتبر از تندخوانى قرآن و ختم آن در كمتر از سه روز نهى شده است. (1) 69 در روايتى امام صادق عليه السلام در معناى: «ورَتّل القُرآن تَرتيلًا» (2) 70 از قول على عليه السلام فرمود: «در تلاوت قرآن آن را خوب بيان كن. و همانند شعر آن را با شتاب مخوان. و مانند ريگ آن را در دهان پراكنده مساز. امّا دل هاى سخت خود را با تلاوت قرآن به بيم و هراس افكنيد. و هرگز همّ شما به پايان رساندن سوره نباشد». (3) 71 در روايت ديگر امام صادق عليه السلام خود در معناى آيه:

«كسانى كه كتاب آسمانى به آنها داده ايم آن را چنانكه شايسته آن است مى خوانند» (4) 72 فرمود: «تلاوت شايسته كتاب خدا به اين معنى است كه در برابر آياتى كه از بهشت و دوزخ سخن مى گويد، مكث و تأمل شود. به اين صورت كه در آيات رحمت، از خدا تقاضاى رحمت و در آيات عذاب، از عذاب الهى به خداوند پناه برده مى شود». (5) 73 ضمناً از روايات ديگر به دست مى آيد كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و امامان شيعه عليهما السلام در تلاوت قرآن خود نيز به اين روش

ص: 46

عمل مى كرده اند. (1) 74

ص: 47

در قرآن از من سراغ گيريد». (1) 76 3. عبدالاعلى بن اعين در حديثى مى گويد: «شنيدم كه امام صادق عليه السلام فرمود: «من زاده رسول خدايم. من كتاب خدا را مى شناسم. آغاز آفرينش و برنامه كائنات در كتاب خداست. اخبار آسمان، اخبار بهشت و دوزخ، آينده زندگى و گذشته گيتى در كتاب خداست. من همه اين مسائل را مى دانم چنانكه گويا در كف دست خود مى نگرم.

آرى؛ خداوند مى فرمايد: «كتاب من بيانگر همه پديده هاست». (2) 77 با چنين اشرافى به قرآن هر گاه شاگردان صادقين عليهما السلام جوياى ريشه قرآنى مطلبى مى شدند، آن دو بزرگوار بلافاصله شاهد آن را از قرآن بيان مى كرده اند. در اين زمينه نمونه هاى فراوانى در كتب روايى درج شده است. (3) 78 آنان به گونه اى پرورش يافتند كه بتوانند در زمينه هر مطلبى شاهدى از قرآن و يا سنّت پيامبر صلى الله عليه و آله اقامه كنند؛ كارى كه امروزه نيز فقهاى شيعه در مسير اجتهاد صحيح آن را دنبال مى كنند و با تكيه بر شواهد قرآنى و روايى به استنباط مسائل دينى مى پردازند. (دقت شود

ص: 48

كه روايات شيعه چيزى جز همان سنّت واقعى پيامبر صلى الله عليه و آله نيست). (1) 79

ص: 49

از سران خوارج بود- به پا خاست و گفت: اى اميرمؤمنان، معناى: «وَالذَّارِيَاتِ ذَرْواً» (1) 80 چيست؟ على عليه السلام فرمود:

بادها. او سؤال كرد: «فَالْحَامِلَاتِ وَقْراً» (2) 81 يعنى چه؟

حضرت فرمود: ابرها. ابن الكوّاء باز پرسيد: «فَالْجَارِيَاتِ يُسْراً» (3) 82 چيست؟ حضرت پاسخ داد: كشتى ها. باز پرسيد:

«فَالْمُقَسِّمَاتِ أَمْراً» (4) 83 چه كسانى هستند؟ حضرت در پاسخ فرمود: ملائكه. (5) 84 2. امام باقر عليه السلام در توضيح آيه: «وَالَّذِينَ إِذَا أَنفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذَلِكَ قَوَاماً» (6) 85- يعنى: آنان كه چون انفاق كنند نه اسراف مى نمايند و نه سخت گيرى، بلكه در ميان اين دو اعتدالى دارند- فرمود: در اين آيه «اسراف» يعنى انفاق در مسير معصيت الهى، و «اقتار» يعنى بخل ورزيدن از اداى حقوق واجب الهى. و مراد از «قوام» رعايت عدالت و انفاق در چيزهايى است كه خدا فرمان داده است. (7) 86 3. كلينى رحمهم الله از ابوبصير روايت كرده كه او گفت: به ابوعبداللَّه صادق عليه السلام گفتم: اين آيه را تفسير كنيد كه خداوند

ص: 50

فرموده است: «اتَّخَذُوا أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ أَرْبَاباً مِنْ دُونِ اللَّهِ» (1) 87 يعنى: يهوديان و مسيحيان، دانشمندان و علماى دينى خود را به عنوان رب اختيار كردند (و بدين سبب عبادت خدا را فرو نهادند). امام صادق عليه السلام فرمود: «به خدا سوگند خاخام ها و كشيش ها مردم را به پرستش خود دعوت نكردند. و اگر دعوت مى كردند هيچ كس پذيرا نمى شد. امّا (معناى آيه آن است كه) موقعى كه آنهابا رأى خود حرام خدا را حلال و حلال خدا را حرام كردند، مردم نيز (بدون اعتراض) پذيرا شدند و ندانسته آنها را عبادت كردند». (2) 88 4. در تفاسيرالبرهان و نورالثقلين، در ذيل آيه:

«وَالشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِي الْقُرْآنِ ...» (3) 89 روايات متعددى از دو امام باقر عليه السلام و صادق عليه السلام وارد شده است كه مراد از «شجره ملعونه» در قرآن بنى اميه هستند و خداوند با اين تعبير از آنان خبر داده است. (4) 90

ص: 51

مرتبه اى از حقايق قرآنى كه فراتر از تفسير آن است تأويل قرآن است. تأويل در لغت به معناى برگرداندن و رجوع است (1) 91 و تأويل قرآن بر طبق شواهد روايى و لغوى به معناى برگرداندن كلام از معناى ظاهرى به معنايى است كه گاه قرينه و شاهد كافى بر آن در لفظ وجود ندارد. اگر چه بعد از بيان معناى تأويلى به وسيله خاندان وحى معلوم مى شود كه نوعى تناسب بين معناى ظاهرى و معناى تأويلى وجود دارد ولى اين تناسب قاعده و روشى ندارد كه همگان بتوانند با فراگرفتن آن به تأويل آيات قرآن كريم دست يابند.

پس اين سخن خداى تعالى كه مى فرمايد: «تأويل قرآن راجز خدا وراسخان درعلم (يعنى خاندان وحى) هيچكس نمى داند». (2) 92 سخنى است كه عقل انسانى هم شاهد و دليل بر آن است. زيرا عدول از معناى ظاهر سخن و نوشته و حمل آن بر معنايى كه هيچگونه دلالتى در كلام بر آن وجود ندارد خلاف بناى عقلا و عرف است مگر آنكه قرائتى از داخل يا خارج لفظ چنين جوازى را ارائه دهد.

لذا انسان گر چه از صفاى باطن و دانش فراوان برخوردار باشد ولى تا با متكلم و صاحب سخن ارتباط

ص: 52

نداشته باشد و آشنا به امور نهفته در سخن و نوشتارش نباشد نمى تواند معناى تأويلى كلام و نوشتار او را به دست آورد. زيرا معلوم است وقتى در كلام و نوشتار دلالتى بر معناى تأويلى نبود و قاعده اى هم از سوى متكلم و نويسنده در مورد معناى تأويلى كلام و نوشته اش وجود نداشت چگونه مى تواند بدون ارتباط با او دست به تأويل كلام او زد؟ به همين جهت است كه علماى شيعه به مصداق: «لَايَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ» (1) 93- يعنى: (حقايق) قرآن را جز پاكان كس ديگر مس نمى كند،- قائل به انحصار راسخان در علم، در خاندان وحى هستند. گر چه افراد بيمار دل به تأويل نابجاى قرآن دست زده و از اين طريق در صدد انحراف مردم باشند. (2) 94 بارى بدين جهت يكى از كارهاى امامان شيعه عليهم السلام در حوزه قرآن بيان صحيح تأويل آيات بوده است و در اينجا از بين تأويلات به جاى مانده به ذكر يك نمونه بسنده مى گردد:

در تفسير نورالثقلين در ذيل آيه: «قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ مَاؤُكُمْ غَوْراً فَمَنْ يَأْتِيكُمْ بِمَاءٍ مَعِينٍ» (3) 95- يعنى: بگو: به من خبر دهيد اگر آب هاى (سرزمين) شما در زمين فرو رود چه

ص: 53

كسى مى تواند آب جارى و گوارا را در دسترس شما قرار دهد- چهار حديث از ناحيه امامان (امام باقر، امام كاظم و امام رضا عليهم السلام) وارد شده است كه بيانگر تأويل اين آيه از ناحيه ائمه است. از جمله در يكى از اين روايات ابوبصير از امام باقر روايت كرده است كه حضرت فرمود: «اين آيه درباره امام قائم عليه السلام نازل شده و مفاد حقيقى آن چنين است:

بگو: به من خبر دهيد اگر امام شما غايب گردد كه ندانيد وى در كجا قرار دارد چه كسى براى شما امام ظاهرى قرار مى دهد كه شما را به اخبار آسمان ها و زمين و حلال و حرام الهى واقف گرداند. امام سپس فرمود: «به خدا تأويل اين آيه هنوز ظاهر نشده و لاجرم روزى فرا خواهد رسيد». (1) 96

ص: 54

و تأويل قرآن صادر گرديد كه توسط ياران آنها در كتب و اصول حديثى ثبت گرديد. امّا از آنجا كه در دوره هاى بعد دست جعل و تحريف، حوزه روايات را تحت تأثير قرار داد، اين مطلب بر اصالت روايات تفسيرى هم اثر گذاشته و موجب گرديد كه برخى از مواريث حديثى و تفسيرى امامان عليهم السلام به نسل هاى بعد انتقال پيدا نكند و يا از خلوص و اصالت اوليه خارج گردد. امّا آنچه از روايات تفسيرى امامان در دوره متقدمان باقى ماند توسط بزرگانى چون فُرات بن ابراهيم كوفى، على بن ابراهيم قمى و محمد بن مسعود عياشى در تفاسيرى كه به نام اين بزرگان مزيّن شده است، جمع آورى گرديد و بعدها همين روايات در اختيار مفسران بزرگى چون شيخ طوسى و طبرسى قرار گرفته و به تفاسير آنان راه يافت.

در دوره متأخران نيز دانشمندان ديگرى ظهور كرده و موفق شدند كه با تتبع در كتب روايى و نيز تفاسير قبل خود، حتى الامكان، به جمع روايات تفسيرى مبادرت كرده و تفاسير جامعترى تدوين كنند. و از اين بزرگان مى توان از عبد على حويزى صاحب تفسير «نورالثقلين» سيد هاشم بحرانى صاحب تفسير «البرهان» و فيض كاشانى صاحب تفسير «الصافى» نام برد.

امّا اينكه آيا در حال حاضر در ذيل هر آيه اى روايتى وجود دارد و يا روايات تفسيرى موجود تكافوى نيازهاى

ص: 55

علمى امروز را مى نمايد، قطعاً پاسخ هر دو سؤال منفى است و دليل آن چنانكه گفته شد فقدان بسيارى از روايات صادره از ناحيه پيامبر صلى الله عليه و آله و امامان عليهم السلام است. ليكن اين مطلب به معناى بى اعتنايى به روايات به جا مانده و روى آوردن به تفسير به رأى و به عبارت ديگر استغناى از اهل بيت عليهم السلام و زنده سازى دوباره شعار

«حسبنا كتاب اللَّه»

نيست.

آنچه در زمينه فهم قرآن از اهميت اساسى برخوردار است برخورد پرهيزكارانه با قرآن است كه قطعاً ضامن هدايت خواهد بود. (1) 97 در اين برخورد پس از آشنايى با علوم مقدماتى در تفسير قرآن (از قبيل صرف و نحو، لغت، اشتقاق، علوم ادبى مانند معانى، بيان و بديع و علوم قرآنى مانند اسباب النزول، ناسخ و منسوخ، محكم و متشابه و ...) لازم است كه شخص به روايات اهل بيت عليهم السلام مراجعه كرده و هم زمان در مضامين آيات الهى تدبر كند و سپس به تفسير اقدام نمايد. و به خصوص بايد گفت: مفسر وظيفه دارد به احاديث پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و ائمه اهل بيت عليهم السلام كه در تفسير قرآن وارد شده مرور و غور كرده به روش ايشان آشنا شود، پس از آن طبق دستورى كه از ناحيه امامان عليهم السلام رسيده است به تفسير قرآن پردازد به اين صورت كه از

ص: 56

رواياتى كه در تفسير آيه وارد شده آنچه را موافق مضمون آيه است اخذ نمايد. و روايات مخالف با آن را كنار گذارد. (1) 98

ص: 57

ص: 58

منابع و ماخذ

منابع و ماخذ

1. قرآن مجيد.

2. نهج البلاغه، به تصحيح دكتر صبحى صالح، تهران، دارالاسوة للطباعة والنشر، 1415 ه. ق.

3. الاتقان فى علوم القرآن، جلال الدين سيوطى، قم، منشورات رضى، بيدار، 1363 ه. ش.

4. بحارالانوار الجامعةء لدرراخبارالائمة الاطهار، علامه محمد باقر مجلسى، بيروت، دارالوفا، 1403 ه. ق.

5. پژوهشى در تاريخ حديث شيعه، دكتر مجيد معارف، مؤسسه فرهنگى ضريح

6. تاريخ قرآن، دكتر محمود راميار، انتشارات اميركبير، 1362 ه. ش.

7. تاريخ تفسير قرآن كريم، حبيب اللَّه جلاليان، تهران انتشارات اسوه، 1372 ه. ش.

8. تاريخ عمومى حديث، دكتر مجيد معارف، انتشارات كوير، 1377 ه. ش.

ص: 59

9. تاريخ الامم والملوك معروف به تاريخ طبرى، محمد بن جرير طبرى، بيروت، دارالتراث العربى، 1402 ه. ق.

10. تذكرةالحفاظ، شمس الدين ذهبى، بيروت، دارالكتب العلميه، 1374 ه. ق.

11. تفسير صافى، محمد بن محسن معروف به فيض كاشانى، بيروت، موسسه الاعلمى، 1402 ه. ق.

12. تفسير الميزان، علامه سيد محمد حسين طباطبايى، ترجمه محمد باقر موسوى همدانى، بنياد علمى و فرهنگى علامه.

13. تفسير مجمع البيان لعلوم القرآن، فضل بن حسن طبرسى، بيروت، دارالمعرفة، 1408 ه. ق.

14. تفسير نورالثقلين، عبد على حويزى، قم، مطبعة علميه، 1383 ه. ق.

15. تفسيرالبرهان، سيد هاشم بحرانى، تهران موسسه مطبوعاتى اسماعيليان، 1370 ه. ق.

16. تفسيرالقرآن العظيم، ابن كثير دمشقى، بيروت، دارالمعرفة، 1409 ه. ق ..

17. التفسير والمفسرون، محمد حسين ذهبى، بيروت، داراحياء التراث العربى

18. الجامع الصحيح لسنن الترمذى، ابو عيسى ترمذى، بيروت، دارالكتب العلميه

19. السيرة النبويه معروف به سيره ابن هشام، محمد بن

ص: 60

هشام، بيروت، دارالقلم

20. سنن ابوداود، سليمان بن اشعث، بيروت، داراحياء التراث العربى

21. سنن دارمى، عبداللَّه بن عبدالرحمن، نشر استامبول، 1401 ه. ق ..

22. شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، بيروت، داراحياءالكتب العربيه، 1378 ه. ش.

23. صحيح بخارى، محمد بن اسماعيل بخارى، بيروت، دارالقلم، 1407 ه. ق.

24. علل الشرايع، محمد بن على بن بابويه، بيروت، موسسة الاعلمى، 1408 ه. ق.

25. القاموس المحيط، فيروزآبادى، بيروت، دارالجيل

26. القرآن الكريم و روايات المدرستين، سيد مرتضى عسكرى، تهران، المجمع العلمى الاسلامى، 1415 ه. ق.

27. الكافى، (اصول)، محمد بن يعقوب كلينى، به تحقيق على اكبر غفارى، تهران، دارلكتب الاسلاميه 1363 ه. ش.

28. مناهل العرفان فى علوم القرآن، عبدالعظيم زرقانى، بيروت، داراحياءالتراث العربى

29. معارف اسلامى، جمعى از نويسندگان، سازمان مطالعه و تدوين كتب دانشگاه ها، 1365 ه. ش.

30. وسائل الشيعه، محمد بن الحسن معروف به شيخ حر عاملى، تهران كتابفروشى اسلاميه، 1367 ه. ش. (1) 99